ҚАЛҚАНША БЕЗ АУРУЫ – ЖЕМСАУ (ЗОБ)
Аста йодтың жетіспеушілігінен пайда болатын жемсау, яғни зоб ауруы – қалқанша безінің зораюынан туындайтын тамақтағы ісік немесе түйін. Көбінесе диетада пайда болады. Жүкті әйелдердің организміндегі йодтың жетіспеушілігінен баланың өлі туылуы немесе ақыл-есі кем, кемтар бала дүниеге келуі мүмкін. Мұндай жағдай анасының жемсаумен ауыруына байланысты емес. Жемсау көбінесе жердің қойнау қабатында, су мен аста йод құрамы аз болып келетін таулы аймақтағы тұрғындарда жиі кездеседі. Сондықтан да, таулы аймақ тұрғындары үнемі біртүрлі азықпен тамақтанбауы қажет.
Зобты болдырмаудың бірден-бір жолы – құрамында йодталған тұзды тағамдарды жиі қолдану болып табылады. Егер де, тамақтағы жемсау беріштеніп, тым қатайып кеткен болса, оны тек қана хирургиялық жолмен алып тастайды, бірақ ол көп жағдайда міндетті емес.
Бір тамшы йодты бір стакан суға ерітіп, күн сайын бір стаканнан ішіп отыру зобқа қарсы бірден-бір ем. Алайда сақ болу керек! Йодтың дозасын бір тамшыдан аңдамай асырып жіберген болсаңыз уланып қалу ғажап емес әрі ауруыңызды одан сайын қоздырып жіберуі де мүмкін. Ал, йодталған құтыны баланың қолы жетпейтін жерде сақтаңыз. Дегенмен йодталған су ерітіндісінен гөрі йодталған тұзды суды қолдану қауіпсіз әрі ыңғайлы.
Қалқанша без ауруының пайда болуына тұқымқуалаушылық, түрлі инфекциялар, дұрыс тамақтанбау, уақытылы дұрыс ұйықтамау, ағзаның әлсіреуі, депрессия себепші болады. Зобқа ұшыраған адамның есте сақтау қабілеті күрт төмендеп, әлсіз, әлжуаз күйге түсіп, шашы уыстап түсіп, терлегіш және тырнағы сынғыш келеді. Ең басты белгісі шектен тыс ашушаңдық. Қол-басы қалтырап, көзі шарасынан шығып кете жаздайды. Бұл – аурудың асқынған түрі. Мұндай жағдайдағы науқас білікті дәрігерге көрінуі қажет. Сондай-ақ, қалқанша безін жұтынғанда немесе сипалап сезіп-білуге болады.
Қалқанша без ауруының алдын алу үшін құрамында йодқа бай краб, теңіз жәндіктері мен өсімдіктерін жиі қолданып, сонымен бірге капуста мен маниоканы жеуді тоқтатыңыз. Ал, тағамыңызға ас тұзынан гөрі йодталған тұздың пайдасы зор.
Теңіз өнімдері: балық, қырыққабат. Жемістер: банан, қауын, жүзім, ананас, құрма, құлпынай, апельсин, лимон. Жидектер: сарымсақ, шалқан, қызылша, картоп, сәбіз, қызанақ. Сүт, жұмыртқа, сары май, сиыр еті, бидай өнімдерін пайдалана отырып күнделікті тағамыңыздың құнарлығын арттыру керек.
Басқа жеміс-жидектерге қарағанда негізінен теңіз өнімдерінің құрамында йод көп кездеседі. Әсіресе, өсіп-жетілуіне көптеген дәрумендерді қажетсінетін бала организміне йодтың маңызы аса зор; 5 жасқа дейінгі балларда 80-100 мкг, 12 жастағы балалар 130 мкг, 12 жастан асқан балалар 160 мкг йод қабылдауы керек.
Қант диабеті
І ұйқы безі
Ұйқы безі – асқазанның астына, он екі елі ішектің сол жағына таман орналасқан, ас қорыту сөлін бөліп шығаратын аса маңызды ішкі секрациялық без. Ұйқы безі клеткалары өз ішінен B клеткалар, A клеткалар, C клеткалар және D клеткалар болып бөлінеді. Мұның ішінде B клетканың мөлшері ең көп болып шамамен 60 пайызын ұстайды. Ол қандағы қанттың мөлшерін теңшейтін инсулинді бөліп шығарады. Әдетте астың құрамындағы түрлі элементтер бауырда қантқа айналғаннан кейін, жоғарыдағы клеткалар шығарған инсулин арқылы түгелдей энергияға айналады да ағзаларға жеткізіледі. Ал қант диабетіне шалдыққан науқастардың ұйқы безіндегі В клеткалары зақымдалу себебінен немесе санының аздығынан, бауырда қорытылып, қантқа айналып астың энергияға толық айнала алмауы себебінен ағзада қанттың үздіксіз артуы пайда болады.
Әдетте В клетканың қызметінің қалыпты, қалыпсыздығын қандағы қант мөлшерін өлшеу арқылы тұжырым жасауға болады. Бұл жағдайды төмендегі көрсеткіштер арқылы бағамдауға болады:
- В клетканың қызметі қалыпты кезең. Бұл кезде аш қарындағы қандағы қант мөлшері 1/4.5mmol-дан төмен, ең жоғары болғанда 1/5.0mmol-дан аспаған кез;
- Толық бодаулық кезең. Семіздік, қимылдың аздығы, тұқым қуалау сияқты себептер сақталғанымен В клетканың бөліп шығарған инсулині денедегі қант алмасуға еркін жету, аш қарындағы қандағы қант 1/5.0mmol-ге тең немесе одан аз болу. Мұндай кезең әдетте бірнеше жылға созылуы мүмкін;
- Клетканың үйлесу кезеңі. Бұл кезде аш қарындағы қандағы қант мөлшері 5.0-7.0mm0l/1 айналасында болып, В клетканың зақымдалу белгілері біртіндеп байқала бастайды. Бұл кезде қандағы қант құрамы қалыпты мөлшерден 1/ 1.0mmol жоғарылағанымен, В клетканың қажетті инсулин өндіре алмауынан, клетка қандағы қанттың жоғарылауына үйлесе бастайды. Бұл барыс І типті қант диабеті ауруына шалдыққандарда бірнеше жылға созылуы мүмкін;
- В клетканың қызметінің жойылуының алғашқы кезеңі. Бұл кезең аса тұрақсыз кезең болып, аш қарындағы қандағы қант мөлшері 1/0/7.0-16.0mmol аралығында өте тұрақсыз күйде тұрады. Кешенді емделу, инсулин салдыру, қандағы қантты төмендететін дәрі ішу, тамақты тарта жеу, пайдалы дене әрекеттерін жасау арқылы науқас жағдайын қалыпты ұстауға болады. Бұл кезде науқаста кетонды қышқылмен улану болмайды, тек В клетканың азаюының алдын алып, дерттің меңдеуінен сақтанған жөн;
- В клетканың қызметінің жойылуының орта кезеңі. Бұл кезде науқастың аш қарындағы қандағы қант мөлшері 1/16-20 mmol-ға дейін жоғарылап, В клетка саны көрнекті түрде азаяды. Кейбір медициналық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бұл кезеңде денедегі В клетка саны су адамдардікінің 50 пайызы мөлшеріндей ғана болатындығы айтылған. Осы кезде В клетканың өлуі тездеп, инсулиннің жетіспеуі көрнекті болады. ІІ типті қант диабетіне шалдыққан науқастарда В клетканың туылу қалыпты болғанымен, қартаю, өлу мөлшері жоғары болатындықтан, қандағы қант мөлшері де үздіксіз жоғарылай береді. ІІ типті қант диабетіне шалдыққан науқастардың дертінің қозу барысы дәл осы кезеңге тура келеді;
- В клетканың қызметінің жойылуының соңғы кезеңі. Бұл кезде аш қарындағы қандағы қант мөлшері 1/20 mmol-дан асып, В клетканың саны өте көрнекті азаяды. І типті қант диабетіне шалдығушылардың кетонды қышқылмен улануы байқалады. ІІ типті қант диабетіне шалдығушыларда мұндай жағдай сирек кездеседі.
ІІ инсулин
Инсулиннің қызметі: зат алмасуға қатынасып, глюкозаны тасымалдау, қант, майлар мен белоктардың қорытылуына әсер ету, клеткалардың өсіп, көбеюін тежеп, клеткалардың өліп, жойылуын баяулату. Инсулиннің белгілі болғанына бір ғасыр уақыт өтсе де, оның денеге нақтылы қалай әсер ететіні әлі анық емес. Тек дене ішінде инсулин клеткалары клетка сұйықтығы және клетка ядросы арқылы тұтас адам денесіне әсер ететіні ғана белгілі.
Соңғы жылдары ғалымдар ұйқы безі А клеткасынан глюкоген атты ферментті ажыратып алған. Оның рөлі инсулиннің рөліне қарама-қарсы болып, ол инсулиннің бөлінуін бақылауда, қант диабеті ауруын кезеңге бөлуде, қант диабеті дертіне қосанжарланған өзге де дерттердің аражігін ажырату, алдын алу, емдеуде зор үлес қосады.
Жалпы, қант диабеті дегеніміз не?
Ол қандай ауру дегенге жауап іздеп көрейік. Диабет грек тілінен аударғанда сүзгіден өту, сүзілу деген мағынаны білдіреді. Ал, қант диабеті – ұйқы безінің бетта-клеткаларының инсулинді аз мөлшерде шығаруымен, яғни ағзадағы инсулин гормонының жетіспеушілігіне байланысты қант алмасуының бұзылуымен сипатталады. Негізгі себептеріне ең алдымен дұрыс тамақтанбау, сондай-ақ, қантқа тез айналатын көміртегі бар тағамдарды көп пайдалану, дене еңбегімен айналыспайтын адамдар үшін семіздік, тұқым қуалаушылық, стресстік жағдайлар, бір сөзбен айтқанда салауатты өмір салтын ұстанбаудың әсерінен қант диабеті ауруының туындау мүмкіншілігі мол деп табылады. Яғни, туа және жүре пайда болады. Бүгінгі таңдағы адамдар денсаулығына әсер етуші бірден-бір фактор – айналадағы ортаның ластануы, химиялық өндірістен тарайтын зиянды қышқылдардың кеңінен таралуы өзекті мәселеге айналып отырғанын да атап өту қажет.
Қант диабеті ауруы жас талғамайды. Дегенмен, қарт адамдарда көбірек кездеседі. Себебі, ағзаны қоректендіретін қан тамырларының, әсіресе, ұйқы безіне келетін тамырлардың қан жүргізу қабілетінің азаюынан туындайды. Қантты диабет кезінде бауырда, бұлшықеттерде глюкозадан гликогеннің түзілуі азаяды да, глюкоза бос күйінде сақталып қалады және глюкозаның пентоздық-фосфаттық жолмен тотығуы нашарлайды. Ал нуклеин мен май қышқылдарының түзілуі үшін гликогосинтетеза ферменттерінің белсенділігі қажет.
Қант диабетінің негізгі белгілері:
Жиі шөлдеу және жиі зәр шығару;
Жиі ашығады, соған қарамастан салмақты тез жоғалтады;
Қандағы қанттың жоғары болуы;
Үнемі шаршау немесе әлсіздікті сезіну;
Көз көруінің нашарлауы, бас айналу;
Аяқ-қолдарда ұйып-шаншу сезімінің үдеуі;
Жұқпалы аурулардың баяу емделуі;
Терінің қышуы, денеде әр-түрлі жаралар көбейіп, баяу жазылуы.
Сонымен бірге, диабет кезінде адамның есте сақтау қабілеті мен мидың басқа да қызметтері бұзылады. Жүрек-қан тамыр ауруларын, инсульт қаупін тудыруы мүмкін. Ерлер мен әйелдер арасындағы жыныстық жағдайына да кері әсерін тигізеді.
Қант диабеті ауруы екі түрге бөлінеді: инсулинге тәуелді және инсулинге тәуелсіз. Инсулинге тәуелді түрі – балалар мен жастарда кездесетін диабет инсулиннің бездік жетіспеушіліген дамиды. Қанда инсулиннің мөлшері аздап қана төмендеген немесе тіпті қалыпты деңгейде бола береді. Сырқаттар қанша тамақтанып, әлденсе де арып-азып, жүдейді. Инсулинмен емделмеген жағдайда кетоацидоз дамып, адамның өліміне дейін жеткізетін аурудың ауыр түрі.
Инсулинге тәуелсіз түрі – жасы ұлғайған, көбінесе қарт адамдарда кездеседі деп есептеледі. Сырқаттарда семіздік байқалады және кетоацидоз дамымайды.
Балаларда
кездесетін қант диабеті
Қант диабеті балаларда өте ауыр түрде өтеді және бірден екпінді түрде басталады. Аурудың белгілері біліне салысымен білікті эндокринолог маманына көрсетіп, асқындырып алмау өте маңызды. Қатты асқынулар туындаған жағдайда бала комаға түсуі ықтимал. Бұл жағдайда жедел жәрдемге дәрігерлерді оқиғаның орын алған жеріне шақырту қажет.
Гипергликемиялық кома – инсулин дозасының кем болуы, майлы және тәтті тағамдарды мөлшерден көп жеудің әсерінен ағзаның улануы мен зат алмасуының бұзылуымен сипатталады. Ол біртіндеп басталады. Бала шөлдейді, зәрінің мөлшері көбейіп, тәбеті төмендейді. Ұйқышылдық пайда болады. Терісі құрғап, аузынан ацетон секілді иіс шығады. Дем алысы шуылдаған, сосын есінен танады.
Гипогликемиялық кома – тамақпен ағзаға қанттардың кем түсуі және инсулиннің шамадан тыс болуымен сипатталады. Бұл жағдайдағы кома кенеттен басталады. Аузынан ацетон иісі шықпайды. Терісі боз, дымқыл, демалысы жиі, баланың денесі тырысып-құрыса есінен тез танады.
Сырқаттарға арналған тағамдық диета
Қырық жастан асқан адамдарға ешқандай дәрі-дәрмексіз, диета ұстану арқылы жазылуға болады дейді мамандар. Ол үшін салауатты өмір салтын ұстанудың маңызы зор. Олардың арнайы диетолог маманымен ақылдасып, жас ерекшелігіне, салмағына, еңбек өтеміне байланысты тамақтану мөлшерін анықтап алғаны жөн. Үнемі диеталық тағамдармен тамақтану, ең алдымен артық салмақтан арылу қажет. Ірі ұнтақты ұннан пісірілген нан, крахмал қоспалы картоп, асбұршақ, күріш, құрамында ақуызы бар тағамдар мен көкөніс, жеміс-жидектермен тамақтанғаны жөн болады. Сырқат адам бірден көп мөлшерлі тамақтана алмайды, дегенмен, мүлдем аш қалуға болмайды. Аз-аздан күніне бірнеше рет әлдену қажет. Әсіресе, алмұрт тектес тікенекті кактустың сөлін ішкен қант диабеті бар адамдар үшін өте пайдалы. Ол үшін кактусты турап, езіп, сөлін сығып алып, тамақ алдында 1,5 кеседен күн сайын қабылдап отыру қажет. Қазіргі кездегі көп қолданысқа ие газдалған сусындардан, құрамында қанты мол жасанды сусындардан, кремді торттардан, аса тәттілерден бас тартыңыз.
Шығыс-тибет медицинасы қант диабеті ауруын емдей ала ма?
Қант диабеті ауруы әлем халқын жалмап отырған және оның негізгі себептерін ғалымдар әлі күнге дейін дөп басып айтып бере алмай отырған дерт. Асқындырып алмау немесе алдын алумен ғана шектелетін, үнемі арнайы диетаны қажетсінетін қант диабетін 5 мың жылдық тарихы бар шығыс медицинасының бүгінгі таңдағы шипасы табылмаған дерттерге дауа болып отыр. Эндокринолог маманының алдынан өтіп, шартты тексерулермен дәлелденген соң инетерапевт маманына келуге болады. Ине қою, инені дәрілік шөптермен қыздыру арқылы бірнеше курстық қайталаумен кешенді ем жүргізеді.
Инетерапияда қолданылатын нүктелер:
J 22 Тянь-ту;
GI 11 Цюй-чи;
GI 4 Хэ-гу;
MC 6 Нэй-гуань;
F 1 Чжан-мэнь;3
R 3 Тай-си;
V 20 Пи-шу;
V 43 Гао-хуан-шу;
J 4 Гуань-юань;
E 36 Цзк-сань-ли.
